सरस्वतीलाई ज्ञान र बुद्धिकी देवी मानिन्छ। विद्याकी देवी सरस्वतीको जन्म पञ्चमीको दिन भएको थियो । यसलाई बसन्त पञ्चमी भनिन्थ्यो। वसन्त पञ्चमीको दिन नयाँ व्यापार सुरु गर्नु पनि शुभ मानिन्छ। यदि घर प्रवेशको लागि समय उपलब्ध छैन भने, यस दिन घर प्रवेश गर्न सकिन्छ। वसन्त पञ्चमीका दिन भक्तजनहरूले पवित्र भएर सरस्वतीको पूजा-आराधना गर्दछन्। परापूर्वकालदेखि नै विद्या र कलाकी देवी सरस्वतीको जन्म दिन मानिन्छ । थप ज्ञानी बन्न सरस्वतीको प्रार्थना गर्छन्। कलाकारहरुको लागि पनि वसन्त पञ्चमीको जस्तै महत्व छ । कवि होस् वा लेखक, गायक होस् वा संगीतकार, नाटककार होस् वा नर्तक, सबैले आफ्नो दिनको सुरुवात आफ्नो बाजा बजाएर माता सरस्वतीको जयजयकार गरेर गर्छन् ।
वसन्तलाई ऋतुको राजा पनि भनिन्छ । वसन्तको आगमनसँगै प्रकृतिका हरेक बाली फुल्छन् । मानिस आनन्दले भरिएको छ। हरेक दिन सूर्य नयाँ उत्साहका साथ उदाउँछ र नयाँ चेतना र अर्को दिन फेरि आउने आश्वासनका साथ प्रस्थान गर्दछ। उसले आफ्नो दिमागमा विचारहरू मास्टर गर्न थाल्छ।पृथ्वी हराभरा देखिन्छ र चारैतिर फूलहरू फुल्छन्। बसन्तको छुट्टै महत्व छ। अथवा चराचर जगतहरूको खुसियाली छाएको दिन हो। बसन्त ऋतुमा रुखहरू नयाँ पालुवा ल्याउने गर्दछन्। कोकिल पनि आफ्नो स्वरलाई कुहु कुहु गरेर सुनाउने गर्दछ। त्यस्तैगरी वनमा काफल ऐँसेलु जस्ता स्वादिष्ट फलहरु फलेका हुन्छन् विभिन्न फूलहरू फुलिरहेका हुन्छन्। जीवजन्तुहरूमा खुसी छाउने गर्दछ। जाडो हटेर गएको हुन्छ। त्यसैले मानिस बसन्त ऋतु प्राकृतिक रुपमा पनि खुसियाली प्रदान गर्ने ऋतु मानिन्छ।
वैदिक धर्मावलम्बीहरूले मात्र सरस्वतीको पूजा गर्छन्। जैन र बौद्ध हरूले पनि तिनीहरूको पूजा गर्छन्। चिनियाँहरूले उनलाई 'नील सरस्वती' र तिब्बती हरूले 'वीणा सरस्वती' भनेर पुज्छन्। यी देवीले आफ्ना उपासक हरूलाई अज्ञानता बाट बचाउँछिन्। बौद्ध धर्मावलम्बीहरुको ‘बागेश्वरी’ लाई सिंह सेना भनिन्छ । जैन हरूले सरस्वतीलाई ज्ञान, बुद्धि र भावकी देवी पनि मान्छन्। वैदिक विद्वानहरूले तिनीहरूलाई ' वेदमाया ' नाम दिएका छन्। जगद्गुरु शंकराचार्य को शारदा पीठ को संस्थापक देवी हुन् ।
सरस्वतीको पूजा विधि
सरस्वती माताको पूजा स्थललाई गंगा जलले शुद्धीकरण गर्नुहोस्। वातावरणमा सकारात्मक उर्जाको संचार बढाउनका लागि सरस्वती माताको मुर्ति वा तस्विरलाई आफ्नो अगाडि राख्नुहोस् ।सरस्वती माताको पूजामा दीप कलश गणेश स्थापना गर्नुपर्दछ।त्यसपछि पूजा सुरु गर्नुहोस्।माता सरस्वतीको पुजाका लागि पहेँलो वस्त्रलाई शुभ मानिन्छ । पहेंलो लुगा,सरस्वतीको लागि पहेँलो साडी र चुनरी, पहेंलो फूल, माला,पहेंलो गुलाब, रोली, चन्दन,अक्षत, दुर्वा, गंगा जल, कलश,सुपारी, पानका पात, आँपको पात,धूप, गाईको घिउ, कपूर, दियो, बेसार, तुलसीको पात, रक्षासूत्र, रमाइलोको लागि मालपुवा, खीर, बेसन लड्डु, दूध बर्फी आदि । सरस्वतीलाई सामग्री अर्पण गर्नुपर्दछ।उनको अगाडि धूप, र बत्ती बाल्नुहोस् । सरस्वती बन्दना गरेर आरती बाल्नुपर्दछ।त्यसपछि माता सरस्वतीलाई भेटी चढाउनुपर्छ।
सरस्वतीको मूर्ति वा तस्विर राखेर पहेँलो वस्त्र चढाउनुहोस्। सरस्वतीलाई बेसार, चन्दन, रोली, केसर, पहेँलो फूल, मिठाई र अक्षत चढाउनुहोस्।
संकल्प मंत्र
यथोपलब्धपूजनसामग्रीभिः माघ मासे बसंत पंचमी तिथौ भगवत्या: सरस्वत्या: पूजनमहं करिष्ये।
स्नान मंत्र
ॐ त्तत्वायामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविभि:। अहेडमानो वरुणेह बोध्युरुशंस मान आयु: प्रमोषी:।
ध्यान मंत्र
शुक्लां ब्रह्मविचारसारपरमामाद्यां जगद्व्यापिनीं । वीणापुस्तकधारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम् । हस्ते स्फाटिकमालिकां च दधतीं पद्मासने संस्थितां वन्दे ताम् परमेश्वरीं भगवतीं बुद्धिप्रदां शारदाम् ॥
प्रतिष्ठा मंत्र
ॐ भूर्भुवः स्वः सरस्वती देव्यै इहागच्छ इह तिष्ठ। ।यो मन्त्र भन्नुहोस र यसलाई अक्षता छर्नुहोस्।
सरस्वती वन्दनाहरू यसप्रकार छन्।
१-सरस्वती मया दृष्टा वीणापुस्तकधारिणी ।
हंसवाहनसंयुक्ता विद्यादानं करोतु मे ।। १।।
प्रथमं भारती नाम द्वितीयञ्च सरस्वती ।
तृतीयं शारदा देवी चतुर्थ हंसवाहिनी ।। २ ।।
पञ्चमं तु जगन्माता षष्ठं वागीश्वरी तथा ।
सप्तमं चैव कौमारी अष्टमं वरदायिनी ।। ३।।
नवमं बुद्धिदात्री च दशमं ब्रह्मचारिणी ।
एकादशं चन्द्रघण्टा द्वादशं भुवनेश्वरी ।। ४।।
द्वादशै तानि नामानि त्रिसन्ध्यं य पठेन्नरः ।
जिह्वाग्रे वसते तस्य ब्रह्मरूपा सरस्वती ।
२- या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना । या ब्रह्माच्युतशंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा पूजिता सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा।।
३-सरस्वती नमस्तुभ्यं वरदे कामरूपिणी,
विद्यारम्भं करिष्यामि सिद्धिर्भवतु में सदा।
पौराणिक कथा अनुसार सरस्वती माताको पूजा गर्ने चलन छ । यस दिन माता सरस्वतीको पूजा गरी उनका मन्त्र जप गर्दा विद्या र विद्या प्राप्त हुने जनविश्वास छ ।
