नेपालको लोक संगीत क्षेत्र हाम्रो सांस्कृतिक सम्पत्तिको अभिन्न हिस्सा हो, जसले हाम्रो पहिचान, परम्परा, र सामूहिक जीवनशैलीलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। लोक संगीतमा हाम्रो इतिहास, रहन-सहन, र सामाजिक सम्बन्धहरूको झलक पाइन्छ। नेपाली समाजमा लोक संगीतको जरो धेरै पुरानो भए पनि अहिलेका दिनमा यस क्षेत्रले आधुनिकता र बजारवादसँग जुध्नुपरेको छ। यस आलेखमा हामी नेपालका लोकसंगीतको विगत, वर्तमान र यसको मौलिकतालाई बचाउन विद्यालय, शिक्षक, विद्यार्थी, र समुदायका बौद्धिक वर्गको भूमिकाको चर्चा गर्नेछौँ। लोक संगीतको विगत: मौलिकता र एकता नेपालको ग्रामीण समाजमा लोक संगीतको विशेष महत्त्व थियो। प्रत्येक जाति, समुदाय, र क्षेत्रका आफ्ना मौलिक भाका, ताल, र शब्द थिए। चाडपर्व, विवाह, संस्कार, र अन्य सामाजिक गतिविधिहरूमा लोक संगीत अनिवार्य रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। तीज, दसैँ, होली, माघी, र अन्य चाडपर्वमा गाउँलेहरू भेला भएर गीत गाउँथे, नाच्थे, र आफ्नो मौलिक संस्कृतिलाई जिउँदो राख्थे। ती दिनमा, लोक संगीत मनोरञ्जनको मात्र नभई, मानिसहरूलाई जोड्ने, शिक्षित गर्ने, र उनीहरूको जीवनको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बन्ने साधन थियो। विगतमा, कलाकारहरू लोक संगीतलाई आफ्नो पहिचान र सामाजिक प्रतिष्ठाको रूपमा लिन्छन्। उनीहरूले आफ्नो स्थानीय भाका, संस्कार, र परम्परालाई प्रस्टसँग प्रस्तुत गर्थे। त्यतिखेरका गीतहरूमा प्रयोग गरिने शब्दहरू सरल, गहिरा, र मानवीय भावनालाई नजिकबाट सम्बोधन गर्थे। गाउँका मानिसहरू भेला भएर नाचगानमा सहभागी हुँदा उनीहरूलाई साँच्चैको सामूहिक अनुभूति हुन्थ्यो। 

वर्तमान लोक संगीत: 
मौलिकता र चुनौती समयको परिवर्तनसँगै लोक गीत पनि रूपान्तरण हुँदै आएको छ। आधुनिकता, प्रविधिको विकास, र सामाजिक सञ्जालको उदयले लोकसंगीतलाई फरक दिशामा अघि बढाएको छ। अहिलेका दिनमा, बजारमा लोक संगीतले आफ्नो मौलिकता गुमाउन थालेको देखिन्छ। कलाकारहरू छिटो लोकप्रियता पाउन र आर्थिक लाभका लागि अश्लीलता र उच्छृङ्खलतालाई समेट्न थालेका छन्। सामाजिक सञ्जालमा भाइरल हुने प्रवृत्तिका कारण कतिपय कलाकारहरू मौलिकतालाई बेवास्ता गर्दै संगीतलाई व्यावसायिक दृष्टिकोणबाट मात्र हेरिरहेका छन्। फलस्वरूप, परम्परागत लोकसंगीतमा प्रयोग गरिने शब्द, ताल, र भाकाहरू क्रमशः हराउँदै गएका छन्। लोकसंगीतमा आधुनिक प्रभाव परे पनि, केही कलाकार र समूहहरूले भने यसको मौलिकतालाई जोगाउन निरन्तर प्रयास गरिरहेका छन्। यसको एक उदाहरणको रूपमा कृष्ण कँडेलद्वारा सञ्चालित ‘इन्द्रेणी’ कार्यक्रमलाई लिन सकिन्छ। यो कार्यक्रमले गाउँ गाउँमा लुकेका प्रतिभाहरूलाई मञ्चमा ल्याएर लोक संगीतको संरक्षणमा ठुलो योगदान पुर्‍याएको छ। विद्यालयको भूमिका लोक संगीतको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा विद्यालयहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन् । विद्यालय भनेको हाम्रो बालबालिकाको शिक्षाको मूल थलो हो, जहाँ उनीहरूलाई सामाजिक, सांस्कृतिक, र नैतिक मूल्यहरूको शिक्षा दिइन्छ। यसका लागि विद्यालयहरूले लोकसंगीतलाई आफ्नो पाठ्यक्रममा समावेश गर्न आवश्यक छ। विद्यालयमा लोक संगीतसम्बन्धी कार्यक्रमहरू, प्रतियोगिताहरू, र कार्यशालाहरू सञ्चालन गरेर विद्यार्थीलाई लोक संगीतप्रति रुचि बढाउन सकिन्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो संस्कृति र परम्परालाई सम्मान गर्न सिकाउँछ।

विद्यालयले गीत संगीतको महत्त्वलाई बुझेर विद्यालय स्तरीय कार्यक्रमहरूमा लोकसंगीतलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। हरेक वर्ष हुने सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू, वार्षिकोत्सव, र अन्य अवसरहरूमा लोकसंगीतलाई प्रस्तुत गर्न प्रेरित गरिनुपर्छ। यसका साथै, लोक संगीतसम्बन्धी प्रशिक्षण, कार्यशाला, र प्रतियोगिताहरूले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो प्रतिभा निखार्ने अवसर दिन्छ। यस प्रक्रियामा उनीहरूले लोक संगीतको मौलिकतालाई बुझ्न र जोगाउन सक्नेछन्। शिक्षकको भूमिका शिक्षकहरूले लोक संगीतको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन्। शिक्षकहरू आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई लोकसंगीतको महत्त्व र यसको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिबारे जानकारी दिन सक्छन्। उनीहरूले विद्यार्थीहरूलाई प्रेरित गरेर विभिन्न चाडपर्व, जात्रा, र अन्य सांस्कृतिक अवसरहरूमा लोकगीत प्रस्तुत गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई स्थानीय कलाकारहरूसँग जोड्ने काम पनि गर्न सक्छन्। यसबाट विद्यार्थीहरूले वास्तविक अनुभवबाट लोकसंगीतको अभ्यास गर्ने मौका पाउँछन्। साथै, शिक्षकहरूले आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई मौलिक भाकाको महत्त्व र यसको संरक्षणको आवश्यकता बुझाउनुपर्छ। यस प्रक्रियामा विद्यार्थीहरूमा लोक संगीतप्रतिको माया र गर्व बढ्नेछ। विद्यार्थीहरूको भूमिका लोकसंगीतको संरक्षणमा विद्यार्थीहरूले पनि ठुलो भूमिका खेल्न सक्छन् ।

अहिलेको पुस्ताले लोकसंगीतलाई बचाउन र भविष्यमा हस्तान्तरण गर्न प्रमुख जिम्मेवारी लिनुपर्नेछ। विद्यार्थीहरूले आफ्नो अध्ययनसँगै लोकसंगीतमा रुचि राख्नुपर्छ र आफ्ना शिक्षकहरूबाट सिकेका परम्परागत भाकालाई व्यवहारमा उतार्नुपर्नेछ। विद्यार्थीहरूले विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा सहभागी भएर लोकसंगीतको प्रचार गर्न सक्दछन्। त्यति मात्र होइन, सामाजिक सञ्जालको सदुपयोग गरेर मौलिक लोकसंगीतलाई विश्वसामु पुर्‍याउन सकिन्छ। आधुनिक प्रविधि र सञ्चार माध्यमको सदुपयोग गर्दै, विद्यार्थीहरूले लोकसंगीतलाई नयाँ स्वरूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छन्, जसले गर्दा यसको पुरानो मौलिकता र आकर्षण जोगिन सक्छ। समुदायका बौद्धिक वर्गको भूमिका समुदायका बौद्धिक वर्गले पनि लोकसंगीतको संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन्। समुदायका नेताहरू, बुद्धिजीवीहरू, र स्थानीय व्यक्तिहरूले लोकसंगीतको महत्त्वलाई बुझ्नुपर्छ र यसलाई बचाउनका लागि आवश्यक कदमहरू चाल्नुपर्छ। बौद्धिक वर्गले लोकसंगीतको विषयमा लेखहरू, अनुसन्धानहरू, र पुस्तकहरू लेख्न सक्दछन्। यसले लोकसंगीतको महत्त्वबारे नयाँ पुस्तालाई जानकारी दिनेछ। साथै, सांस्कृतिक सङ्घ-संस्थाहरूको स्थापना गरेर लोक संगीतसम्बन्धी कार्यशालाहरू, प्रशिक्षणहरू, र कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ। बौद्धिक वर्गले लोकसंगीतको प्रचार-प्रसारमा योगदान पुर्‍याउनका लागि सरकारी नीति निर्माणमा पनि भूमिका खेल्न सक्छन्। सरकारले लोकसंगीतको संरक्षणको लागि स्पष्ट नीति र बजेट विनियोजन गर्नुपर्छ। यसका लागि नीति निर्माण गर्ने तहमा रहेका बौद्धिक वर्गले पहल गर्नुपर्छ। 

लोकसंगीतको भविष्य: 
संरक्षणको आवश्यकता: नेपालको लोकगीत क्षेत्रले अहिले गम्भीर चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। यदि मौलिकता र परम्परालाई जोगाइराख्न ध्यान दिइएन भने, भविष्यमा हाम्रो सांस्कृतिक धरोहर हराउन सक्छ। त्यसैले, समाजका सबै तह र तप्काले लोकसंगीतको संरक्षणमा योगदान दिनुपर्छ। लोकसंगीतको संरक्षणका लागि सरकारी नीतिहरू पनि आवश्यक छन्। सरकारले लोकसंगीतको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विशेष बजेट छुट्याउनुपर्छ र कलाकारहरूलाई प्रोत्साहन दिनुपर्नेछ। लोक संगीतका कार्यक्रमहरू रेडियो, टेलिभिजन, र अन्य सञ्चार माध्यमहरूमा प्रसारण गरेर यसको महत्त्वलाई आम जनतामा पुर्‍याउन सकिन्छ। लोकसंगीतलाई नयाँ पुस्तासँग जोड्नका लागि प्रविधिको पनि सही प्रयोग गर्नुपर्छ। सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन प्लेटफर्महरूमा लोकसंगीतको महत्त्व र यसको मौलिकतालाई प्रस्तुत गर्न सकिन्छ। यसले गर्दा नयाँ पुस्ताले लोक संगीतप्रति रुचि देखाउनेछ ।लोकगीत हाम्रो संस्कृति, परम्परा र पहिचानको अमूल्य सम्पत्ति हो । यो सम्पत्तिलाई बचाइराख्न विद्यालय, शिक्षक, विद्यार्थी, समुदायका बौद्धिक वर्ग र सरकार सबैको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। यदि हामीले संयुक्त प्रयास गर्‍यौँ भने, लोकसंगीतको मौलिकता र परम्परा सधैँका लागि जिउँदो राख्न सकिन्छ।